“Giữ lửa” làng nghề tơ lụa Mã Châu

“Không có cây đa nào cao hơn cây đa Mông Lãnh,

Không có đất nào thanh cảnh hơn đất Mã Châu.”

Cuộc trở về của những người trẻ với sản phẩm truyền thống, đầy cam go. Với thời trang, càng dày thách thức. Nhưng Trần Thị Yến đã bền bỉ nối nghiệp cha, để một ngày tơ lụa Mã Châu thơ thới tung bay trên các sàn diễn thời trang quốc tế…

600 năm vùng tơ lụa

Làng Mã Châu (khối Châu Hiệp, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam) nằm giữa ba con sông Thu Bồn, Vu Gia và Bà Rén. Là vùng phù sa cuối nguồn nên đất đai màu mỡ, rất thích hợp cho sự phát triển của cây dâu, nguồn thức ăn quan trọng cho tằm.

Hình thành từ thế kỷ XV, bên cạnh kinh đô Trà Kiệu, nghề trồng dâu nuôi tằm và ươm tơ dệt lụa của Mã Châu được cho là sự kết hợp giữa nghề dệt truyền thống của cha ông ta ở vùng đồng bằng Bắc bộ với kinh nghiệm phong phú của người Chăm.

Thời đó Mã Châu chuyên cung cấp lụa cho giới quý tộc. Công việc trồng dâu nuôi tằm ươm tơ dệt lụa được thực hiện trong làng với hàng trăm gia đình tham gia theo phương thức thủ công. Mã Châu có bến Đò Tơ nổi tiếng sầm uất, khi xứ Đàng trong mở cửa giao lưu với bên ngoài, thì nơi đây cung cấp rất nhiều tơ lụa cho các thương nhân nước ngoài, thông qua thương cảng Trà Nhiêu, Hội An. Tơ lụa Mã Châu đã sớm khẳng định thương hiệu của mình trong và ngoài nước và đã có mặt ở nhiều nước châu Âu, Đông Nam Á. Từ cuối thế kỷ 19, khi người Pháp đến Việt Nam, Mã Châu có thêm nghề trồng bông dệt vải, nhưng tơ lụa vẫn là sản phẩm chủ yếu. Trong thập niên 30, với việc cải tiến chiếc máy dệt của ông Võ Diễn từ thủ công sang bán cơ giới cho phép dệt vải khổ rộng có năng suất và chất lượng cao hơn, nghề dệt ở Mã Châu phát triển vượt bậc. Tơ lụa Mã Châu đi khắp nước đến tận Sài Gòn, Hà Nội, sang cả Pnom Penh, Bangkok.

“Mã Châu tơ lụa mỹ miều/ Ban mai cửi mắc, chiều về lụa giăng” là câu ca dao tả khung cảnh ở làng lụa trăm năm nơi cuối nguồn Thu Bồn… Không có phiên chợ lụa mỗi sáng, nhưng Mã Châu có một bến Đò Tơ thơ mộng. Nơi ấy các thương nhân cùng thuyền buôn từ Hội An ngược Thu Bồn, rẽ chi lưu Bà Rén mua hàng, theo con đường tơ lụa chở những súc lụa đến nhiều vùng trên thế giới.

Trong kháng chiến chống Pháp, dệt Mã Châu tỏa ra khắp vùng kháng chiến với các sản phẩm như vải bông, vải SITA… Sau năm 1954, nghề dệt Mã Châu được phục hồi một phần. Chiến tranh ập đến, Mã Châu trở thành vùng giao tranh, người Mã Châu lưu lạc khắp nơi, nhiều nhất là Đà Nẵng và Sài Gòn. Trong hành trang của họ có vài con tằm giống và bộ khung cửi. Định cư ở đâu, họ lại tìm đất, dựng khung cửi, mua tơ về tiếp tục nghề dệt lụa của tổ tiên bao đời truyền lại. Làng dệt vải Bảy Hiền ở Sài Gòn với nhiều người gốc Mã Châu đã tạo ra nhiều sản phẩm nổi tiếng cạnh tranh với các công ty lớn như Thành Công, Việt Thắng chiếm lĩnh thị trường nội địa và xuất khẩu qua nhiều nước Á – Âu. Nhưng rồi vải Trung Quốc ồ ạt tràn sang với giá cực rẻ, chỉ bằng một nửa so với giá vải làng nghề. Cạnh tranh không nổi, vải dệt ra không bán được, cả làng điêu đứng.

Truyền nhân đời thứ 18 của làng dệt

Trần Hữu Phương, người đàn ông ngoài 50 tuổi, là truyền nhân đời thứ 18 của gia tộc làm nghề lâu đời nhất ở làng dệt Mã Châu. Ông không muốn chết trân nhìn cái danh của làng nghề mình chìm xuống dưới những lớp mịt mờ của thời cuộc. Giữa năm 1991, ông rời thành phố Hồ Chí Minh, ngược về quê dựng khung cửi, se tơ, dệt lụa để đánh thức làng nghề vàng son tưởng đã đi vào quá khứ. Ông còn huy động hết sổ đỏ của người thân để cầm cố xoay vốn, giữ lại HTX Tơ lụa Mã Châu.

Người ta gọi ông là “con tằm cô đơn”, vì giống loài phải cùng bầy đàn của mình rút ruột nhả kén làm tơ, như một giấc ngủ dài, mở mắt ra chỉ còn mỗi mình trên nong. Một mình lăn lộn đi tìm đường sống, với niềm tin gần như duy nhất, tơ lụa sẽ phục hưng ngay trên sân chơi của thời trang đỉnh cao, bởi nó đã vượt ra khuôn thức của những thớ vải đơn thuần. Và ông đã đúng.

Nhà thiết kế Minh Hạnh đã không ngại ngần để chất liệu lụa và thổ cẩm được tung tẩy hết mình trong những cuộc trình diễn đẳng cấp quốc tế. Biết tiếng làng lụa Mã Châu, bà đã tìm đến, đưa hoa văn cùng yêu cầu để Trần Hữu Phương tìm cách làm sản phẩm cho bà. Đó cũng là một trong nhiều lý do để ông Phương cố níu lại cho bằng được cái danh tơ lụa Mã Châu.

Năm 2014, Trần Thị Yến, con gái ông Phương, tốt nghiệp Đại học Kinh tế Đà Nẵng, đã quyết định về làm lụa cùng ba. Hành trang Yến mang về là kiến thức và tư duy mới cùng quyết tâm vực dậy làng nghề. Cô đề xuất dừng bán hàng thô, đầu tư sản xuất thành phẩm lụa tơ tằm với mẫu mã, hoa văn bắt mắt, phù hợp nhu cầu thị trường. Em gái Yến là Trần Hoàng Oanh sau khi tốt nghiệp Đại học Khoa học Huế cũng về tâm sự với ba: “Ba con mình sẽ theo nghề dệt, phục hồi làng lụa Mã Châu.” 

Từ chỗ không mong con cái theo nghề, không dễ chấp nhận hình ảnh mới lạ của lụa Mã Châu và đắn đo với quyết định táo bạo này, ông Phương dần bị thuyết phục bởi quyết tâm của con gái. Cuối cùng, ông quyết định đồng hành với con trên con đường khởi nghiệp với phương thức hoàn toàn mới. Từ đây, Công ty TNHH Lụa Mã Châu được thành lập, thay cho mô hình HTX Tơ lụa Mã Châu. Máy móc hiện đại dần thay thế các khung dệt lỗi thời.

Thời gian đầu Yến gặp rất nhiều khó khăn vì suy nghĩ của những người lớn tuổi làm nghề truyền thống. Cô nói: “Người làm nghề thủ công rất bảo thủ. Khi mình đưa sản phẩm mới theo yêu cầu thị trường, người ta nói sản phẩm thủ công không ai làm thế cả, và họ không chấp nhận. Qua một giai đoạn thuyết phục, làm số lượng ít. Khi có thị trường tôi nâng dần số lượng sản phẩm lên, vừa an toàn vừa thuyết phục người lớn.”

Có sản phẩm mới, Yến lại mang đến Hội An, trực tiếp giới thiệu với du khách để họ cảm nhận và phân biệt sản phẩm lụa tơ tằm với các sản phẩm lụa khác trên thị trường…

“Tôi đã đi giữa bão và bước đầu thành công. Từ lúc tôi tập trung gia sản để mở công ty, khoảng 700.000 mét lụa được sản xuất, tất cả đều được bán sạch,” Yến nói. Nhiều người đã trở lại với nghề, chung tay với ông Phương khôi phục nghề dệt truyền thống. Biền dâu giờ dần mở rộng, con tằm đã lại nhả nhiều sợi tơ vàng óng ả. Hơn nữa, một thương hiệu Nhã Silk – chắp cánh cho tơ lụa Mã Châu, từ một người cùng tộc của làng, đã mang những thớ lụa từ Mã Châu đi xa hơn. Trần Hữu Như Anh, người họ hàng của Trần Hữu Phương, ở đầu cầu Sài Gòn, làm nên Nhã Silk trên tinh thần nguyên liệu của lụa Mã Châu. Những thớ lụa trở thành áo dài, thành khăn choàng, nên vật phẩm tặng du khách… đều có nguồn gốc từ lụa Mã Châu, được đón nhận nồng nhiệt.

Lụa tơ tằm Mã Châu còn được nhiều nhà thiết kế danh tiếng trong nước tin tưởng, sử dụng để thiết kế trang phục cho các hoa hậu, người đẹp tham dự các sự kiện, cuộc thi quy mô tầm quốc gia, quốc tế. Thời trang xoay vòng với những cuộc trở lại ngoạn mục của từng trào lưu trong một thế giới ưa chuộng sự sáng tạo. Và người ta nói với nhau, sử dụng tơ lụa trong các mẫu mã chính là một cuộc hành hương tìm về bản ngã. Vì họ tự biết những giá trị ẩn sâu trong lớp vải lụa, có như thế nào mới đủ sức làm hàng cống phẩm từ thuở xa xưa. Và sự quay về với “cố quận”, với bản sắc không chỉ được tái hiện trong đời sống của thời trang.

Đó còn là tinh thần của rất nhiều đứa con xa, muốn quay về làng như Yến. Với chiến lược phát triển đã định sẵn và hướng đến những sản phẩm cao cấp, độc đáo, cha con nghệ nhân Trần Hữu Phương nhập thêm máy móc dệt may hiện đại. Sau đó, gia công, tinh chỉnh chi tiết máy để phù hợp với tơ lụa tự nhiên. Và dự án du lịch trải nghiệm làng nghề cũng được Yến lên kế hoạch và sẽ sớm triển khai, mở ra cơ hội phát triển bền vững thương hiệu tơ lụa Mã Châu.  

Từ chỗ rệu rã, đứng trên bờ vực giải thể, làng lụa Mã Châu đã sống dậy bởi tư duy của người trẻ như Trần Thị Yến. Lối tư duy mới mẻ, đầy quyết tâm là gạch nối giữa hai thế hệ để làng nghề này bước tới tương lai tươi sáng…